2.4 Karya-karya Penulisan Shaykh DÉwËd bin Abdullah al-FaÏÉnÊ

Sebagai penulis yang prolifik dan produktif, Shaykh DÉwËd bin Abdullah al-FaÏÉnÊ telah menghasilkan penulisan dengan begitu banyak sekali di dalam pelbagai disiplin ilmu-ilmu Islam. Sebahagian daripadanya dikategorikan sebagai karya agung. Wan Mohd Shaghir menyatakan bahawa Shaykh DÉwËd bin Abdullah al-FaÏÉnÊ telah menghasilkan karya yang paling lengkap di dalam aqidah versi jawi melalui Ward al-Zawahir, manakala karya fiqh melalui kitab Furu’ al-Masa’il. Kedua-duanya dikategorikan sebagai karya agung.[1] Kedudukan beliau sebagai penterjemah dan syarah terhadap kitab-kitab ulama terdahulu di samping kebolehannya yang luar biasa di dalam menguasai ilmu-ilmu yang dipelajari membolehkan beliau menghasilkan karya-karya yang paling banyak di kalangan ulama di kepulauan Melayu. Tambahan lagi, terdapat di kalangan murid-murid beliau yang terlibat secara khusus menyalin ilmu-ilmu yang diajar beliau dan kemudiannya ditashih (semak) oleh beliau sendiri catitan tersebut.

Para pengkaji berselisih di dalam menentukan bilangan sebenar karya-karya yang telah dihasilkan oleh Shaykh DÉwËd bin Abdullah al-FaÏÉnÊ. Menurut Wan Mohd Shaghir, Shaykh DÉwËd bin Abdullah al-FaÏÉnÊ telah menghasilkan sebanyak 66 buah karya yang dapat dikesan. Manakala terdapat juga karya-karya kecil yang berbentuk risalah atau catatan ringkas yang mana jika dikira ia boleh mencecah sehingga 101 buah kesemuanya.[2] Manakala Bradley mencatatkan sebanyak 69 buah karangan Shaykh DÉwËd bin Abdullah al-FaÏÉnÊ.[3] Tetapi Ismail Che Daud menyatakan karangan beliau hanyalah berjumlah 41 buah sahaja.[4] Terdapat perbezaan kuantiti karangan Shaykh DÉwËd bin Abdullah al-FaÏÉnÊ adalah disebabkan oleh sebahagian daripada hasil karya beliau tidak ditemui. Manakala sebahagian yang lain pula dicetak dengan jumlah yang terhad dan disimpan sebagai koleksi peribadi individu-individu tertentu sahaja. Bahkan terdapat juga catatan tangan beliau sendiri ataupun murid-murid beliau yang belum dicetak dan tersimpan sebagai manuskrip seperti sebahagiannya yang masih tersimpan di Perpustakaan Negara Malaysia dan Pusat Islam. Ketidakbolehan untuk mengekses kepada sebahagian daripada karya-karya Shaykh DÉwËd bin Abdullah al-FaÏÉnÊ menyebabkan para pengkaji berbeza pendapat di dalam menentukan bilangan karya-karya tulisan beliau.

Terdapat beberapa karya Shaykh DÉwËd bin Abdullah al-FaÏÉnÊ yang merupakan terjemahan daripada kitab-kitab karangan ulama terdahulu. Beliau menterjemahkan kitab Minhaj al-Abidin (1240 H) dan Bidayat al-Hidayah (1253 H) dengan menggunakan nama judul yang sama dengan karangan al-Ghazali. Begitu juga dengan terjemahan terhadap kitab Kashf al-Ghummah (1238 H) menggunakan judul yang sama dengan karya asalnya oleh Shaykh Abd al-Wahhab al-ShaÑrani. Beliau juga menterjemahkan kitab Hikam Abi Madyan dalam karyanya bertajuk Kanz al-Minan (1240 H). Manakala Matn Zubad diterjemahkan dan disyarahnya di dalam kitab Fath al-Mannan (1249 H). ia adalah terjemahan daripada karangan Ibn Ruslan al-Dimashqi. Kitab Bahjat al-Saniyyah (1258 H) merupakan terjemahan daripada kitab Sayyid Ahmad al-Marzuqi yang bertajuk Tahsil Nail al-Maram. Di samping itu, beliau juga memberi ulasan dan syarah terhadap kitab tersebut.

Terdapat pertikaian di kalangan para pengkaji tentang sebahagian daripada karya-karya Shaykh DÉwËd bin Abdullah al-FaÏÉnÊ sama ada ia adalah karya beliau ataupun orang lain. Di antaranya ialah kitab Sharh Hikan Ibn Ata’ Allah al-Askandari (1149 H) yang menjadi pertikaian di kalangan para pengkaji sama ada ia adalah karangan Shaykh DÉwËd bin Abdullah al-FaÏÉnÊ ataupun Shaykh Abdul Malik bin Abdullah (Tok Pulau Manis).[5] Setelah diteliti ternyata ia bukan karangan Shaykh DÉwËd bin Abdullah al-FaÏÉnÊ. Kekeliruan terhadap kitab Sharh Hikam sebenarnya disebabkan terjemahan beliau terhadap kitab Sharh Hikam Abi Madyan bukannya Ibn Ibn Ata’ Allah al-Askandari. Begitu juga dengan nama guru beliau Ibn Ata’ Allah yang dimaksudkannya bukanlah Ibn Ibn Ata’ Allah al-Askandari sebaliknya yang nama yang dimaksudkan ialah Ibn Ata’ Allah al-Masri al-Makki.[6]

Terdapat juga pertikaian tentang kitab Manhal Safi yang tidak dinyatakan tahun penulisannya. Menurut Wan Mohd Shaghir, kitab tersebut adalah karangan Shaykh DÉwËd bin Abdullah al-FaÏÉnÊ di dalam tasawwuf yang menghuraikan istilah-istilah penting tasawwuf. Namun ada juga yang mengatakan ia adalah karangan guru beliau iaitu Shaykh Abdul Rahman bin Abdul Mubin Pauh Bok. Manakala yang lain mengatakan karya ini adalah karangan Shaykh Abdul Qadir Bukit Bayas.[7] Begitu juga dengan kitab MatlaÑ al-Badrayn yang sandarkan kepada Shaykh DÉwËd bin Abdullah al-FaÏÉnÊ sebagai pengarangnya.[8] Tetapi yang sebenarnya ia adalah karangan cucu saudaranya Shaykh Muhammad bin Ismail Daud al-Fatani (Shaykh Nik Mat Kecik).

Menurut Wan Mohd Shaghir, beberapa karya Shaykh DÉwËd bin Abdullah al-FaÏÉnÊ boleh dikategorikan sebagai karya agung seperti Ward al-Zawahir (1245 H) dan FuruÑ al-Masa’il (1257 H). Justifikasi yang menyatakan Ward al-Zawahir sebagai karya agung ialah kerana ia merupakan karya yang paling tebal dan paling lengkap perbahasannya di dalam aqidah di kepulauan Melayu yang menggunakan tulisan jawi. Manakala kitab Furu al-Masa’il adalah yang pertama dan paling lengkap dalam membicarkan persoalam cabang-cabang (furuÑ) fiqh.[9]

Terdapat juga karya-karya Shaykh DÉwËd bin Abdullah al-FaÏÉnÊ tidak dapat dikesan atau ditemui tetapi ada disebut di dalam penulisan ulama-ulama dan para pengkaji sebagai karya-karya beliau. Di antaranya seperti kitab Kisah Nabi Yusuf, Hikayat Lelaki Salih, Muqaddimat al-Kubra, al-Qurb ila Allah, Kifayat al-Jawiyat, Jinayat al-Taktub dan TaÑalluq bi Kalimat al-Iman.[10]

Di antara beberapa karya beliau yang lain sama ada ditemui dan dicetak di Mekah, Mesir, Turki mahupun di Singapura, Malaysia dan Patani yang dikesan tarikh ia ditulis atau diterbitkan mahupun tanpa tarikh ditulis atau dicetak adalah seperti berikut :

1. Kifayat al-Muhtaj (1224 H. / 1808 M)

2. Idah al-Bab (1224 H. / 1809 M)

3. Ghayat al-Taqrib (1226 H. / 1811 M)

4. Nahj al-Gharibin (1226 H. / 1811 M)

5. Bulugh al-Maram (1227 H. / 1812 M)

6. Al-Durr al-Thamin (1232 H)

7. JamÑ al-Fawa’id wa Jawahir al-Qala’id (1239 H)

8. Munyat al-Musalli (1242 H)

9. Hidayat al-MutaÑallim (1244 H)

10. Uqdat al-Jawahir (1245 H)

11. Mudhakarah al-Ikhwan (1249 H)

12. Jawahir al-Saniyyah (1252 H)

13. Al-Bahjat al-Wardiyyah (1258 H)

14. Al-Bahjat al-Mardiyyah (1259 H)

15. Bughyat al-Tullab (n.d)

16. Diya’ al-Murid (n.d)

17. Al-Said wa al-dhaba’ih (n.d)

18. Kitab Sifat Dua Puluh (n.d)

19. Irshad al-Atfal al-Mubtadi’in fi Aqidat al-Din

---

[1] See Wan Mohd Shaghir, Wawasan Pemikiran Islam…, vol.1, 15, 26.

[2] Wan Mohd Shaghir Abdullah, “Pengarang manuskrip kitab di Alam Melayu: suatu tinjauan awal,” Jurnal Filologi Melayu, vol. 3 (1994): 87

[3] Francis R. Bradley, “Shaykh DÉwËd bin Abdullah al-FaÏÉnÊ’s writings contained in the National Library of Malaysia,” Jurnal Filologi Melayu, vol. 15 (2007): 121.

[4] Ismail Che Daud, 36.

[5] Menurut Wan Mohd Shaghir, ia adalah karangan Tok Pulau Manis. Namun beliau sendiri masih belum jelas tentang kesahihan kenyataan tersebut. See Wan Mohd Shaghir Abdullah, “Pengarang Manuskrip Kitab…”, 89.

[6] See Wan Mohd Shaghir, “Shaykh DÉwËd bin Abdullah al-FaÏÉnÊ,” …, 5.

[7] See Wan Mohd Shaghir (ed.), Introduction of Manhal Safi, (Kuala Lumpur: khazanah Fataniyah, 1992), 2-3.

[8] Kitab tersebut dinisbahkan kepada Shaykh DÉwËd bin Abdullah al-FaÏÉnÊ berkemungkinan dengan tujuan mengambil berkat daripadanya ataupun penulisnya banyak mengambil sumber ilmu secara langsung daripada Shaykh DÉwËd bin Abdullah al-FaÏÉnÊ di dalam penulisan tersebut. See Wan Mohd Shaghir, “Shaykh DÉwËd bin Abdullah al-FaÏÉnÊ,” …, 27.

[9] See Wan Mohd Shaghir Abdullah, “Peranan dan Sumbangan Shaykh Dawud bin Abdullah al-Fatani Dalam Kesusateraan Melayu Klasik,” in Seminar Kesusasteraan Melayu Traditional, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 1998, 15.

[10] See Wan Mohd Shaghir Abdullah, Shaykh Dawud bin Abdullah al-Fatani Ulama…, 55-57.

Sumbangannya di Dalam Sosial dan Pelbagai Disiplin Ilmu

Ketokohan Shaykh DÉwËd bin Abdullah al-FaÏÉnÊ tidak hanya terhad di dalam bidang keilmuan sahaja bahkan ia juga membabitkan penglibatannya secara langsung di dalam kebajikan sosial dan jihad. Semasa di Mekah, beliau telah diberi amanah sebagai Shaykh al-Hajj yang pertama untuk menjaga kebajikan jemaah haji dari Asia Tenggara. Bahkan Shaykh DÉwËd bin Abdullah al-FaÏÉnÊ diberi kepercayaan untuk menjadi imam dan khatib di Masjid al-Haram. Selain daripada itu, beliau juga menjadi pakar rujuk di dalam fiqh mazhab Shafii di Mekah.[1] Kedudukan tersebut menjadikan beliau amat popular di Mekah terutamanya di kalangan masyarakat dari kepulauan Melayu yang datang mengerjakan haji di Mekah. Keadaan tersebut secara tidak langsung menjadikan kitab-kitab karangan beliau mendapat tempat dan menjadi rujukan di kalangan mereka. Justeru, pemikiran beliau dilihat banyak membentuk paradigma pemikiran dan amalan masyarakat di sana.[2]

Di dalam politik menentang penjajahan, Shaykh DÉwËd bin Abdullah al-FaÏÉnÊ telah menunjukkan tauladan yang berkesan dengan beliau sendiri berperanan untuk turun ke medan perang menentang penjajahan Siam di Patani dan Kedah di Semenanjung Malaysia pada tahun 1831.[3] Semangat jihad beliau menentang penjajahan kemudiannya diikuti oleh rakan-rakannya dan murid-murid beliau menentang penjajahan di kepulauan Melayu.[4] Di dalam karya-karya penulisannya, Shaykh DÉwËd bin Abdullah al-FaÏÉnÊ telah menekankan kepentingan jihad meninggikan syariat Islam. Bagi beliau, matlamat aqidah itu sendiri adalah meninggikan syariat Islam melalui konsep ma’rifat Allah yang dapat mengatasi segala halangan dan cabarannya termasuk ancaman penjajahan dan permusuhan daripada musuh-musuh Islam. Menurut beliau, orang Islam hendaklah memelihara agamanya dengan menegakkan syariat Allah supaya segala hokum dan ketetapan Allah dapat dilaksanakan. Segala perkara yang membawa kea rah tertegaknya Islam hendaklah dijadikan sebagai tanggungjawab mereka untuk merealisasikannya.[5] Melalui penglibatan beliau dan peranan ulama-ulama Islam di dalam jihad telah membuktikan bahawa usaha menentang penjajahan dan menuntut kemerdekaan telah dipelopori oleh para ulama Islam melalui pengajian dan pendidikan Islam. Mereka telah member sumbangan yang besar ke arah membangkitkan semangat jihad seperti tuntutan agama Islam itu sendiri.

Shaykh DÉwËd bin Abdullah al-FaÏÉnÊ selain mempunyai pelbagai kebolehan di dalam menguasai ilmu-ilmu agama, bahkan juga ilmu-ilmu lain tetapi penonjolan beliau lebih dikenali di dalam tiga ilmu serangkai iaitu aqidah, fiqh dan tasawwuf. Sebagai contohnya, di dalam kesusateraan Melayu, aspek-aspek kesusateraan di dalam karya-karya beliau telah menjadi rujukan di kalangan pakar-pakar bahasa. Kemampuan Shaykh DÉwËd bin Abdullah al-FaÏÉnÊ di dalam menggunakan bahasa yang puitis (indah) di samping syair-syair karangan beliau yang bermutu tinggi menyumbang kea rah tersebut. Beberapa hikayat-hikayat di dalam karya beliau telah menjadi rujukan tokoh-tokoh bahasa selepas beliau seperti Raja Ali Haji dan Hamzah Fansuri.[6]

Beberapa karya beliau di dalam bidang-bidang lain menggambarkan kebolehan beliau di dalam pelbagai disiplin ilmu tersebut seperti ilmu hadith,[7] tafsir,[8] falsafah, astronomi dan perubatan. Keadaan tersebut telah membuktikan bahawa Shaykh DÉwËd bin Abdullah al-FaÏÉnÊ adalah seorang penulis yang prolific yang amat produktif dan kreatif. Di samping itu, sumbangan beliau di dalam kebajikan social dan politik menjadikannya begitu signifikan di kalangan masyarakat Islam di kepulauan Melayu. Dengan kelebihan tersebut, menjadikan beliau amat berpotensi untuk membuat perubahan di dalam masyarakat di kepulauan Melayu yang menjadikannya sebagai tokoh yang mempunyai pengaruh yang besar di sana.

---

[1] Wan Mohd Shaghir, Wawasan Pemikiran Islam…, vol.4, 81.

[2] Shaykh DÉwËd bin Abdullah al-FaÏÉnÊ mempunyai ramai murid yang dating khusus untuk mendalami ilmu pengetahuan di Mekah. Bahkan terdapat juga di kalangan mereka yang datang semasa musim haji kemudiannya menetap di sana untuk beberapa ketika di samping belajar dengan guru-guru di sana terutamnya ilmu tentang ibadat haji. Sebahagian daripada mereka pulang ke tanah air selepas menunaikan haji, manakala sebahagiannya ada yang terus menetap di Mekah untuk meneruskan pengajian mereka untuk tempoh yang lama. Dengan kedudukan Shaykh DÉwËd bin Abdullah al-FaÏÉnÊ sebagai Shaykh Haji, menjadikan kedudukannya begitu berpengaruh di kalangan mereka. See C. Snouck Hurgronje, Mekka in the Later Part of the 19^th Century, (Leiden: Brill, 2007), 227-228.

[3] Ismail Che Daud menyatakan bahawa Shaykh DÉwËd bin Abdullah al-FaÏÉnÊ dianggarkan pulang ke Patani untuk menyertai Perang Sabil menentang Siam sekitar 1830-1832 setelah beliau selesai menulis kitab Ward al-Zawahir. Begitu juga dengan penelitian yang dibuat oleh Abdullah Nakula. See Ismail Che Daud, 31.

[4] Di antara rakan Shaykh DÉwËd bin Abdullah al-FaÏÉnÊ yang menyertai jihad menentang penjajah ialah Shaykh Abd al-Samad al-Falembani. Manakala murid beliau ialah seperti Muhammad Salih bin Sunan Maulana Qadi (Tengku Tembusai).

[5] Dawud bin Abdullah al-Fatani, Ward al-Zawahir, 8.

[6] Menurut Wan Mohd Shaghir, Raja Ali Haji sangat terkenal di dalam bidang kesusateraan Melayu dan bahasa di alam Melayu. Beliau dikatakan banyak terprengaruh dengan gaya bahasa yang digunakan oleh Shaykh Dawud bin Abdullah al-Fatani. Sebagai contohnya, penggunaan kalimah “selalu” yang bermaksud “terus” oleh Raja Ali Haji adalah seperti yang kerap digunakan oleh Shaykh Dawud bin Abdullah al-Fatani di dalam karya-karya beliau. See Wan Mohd Shaghir Abdullah, Shaykh Dawud bin Abdullah al-Fatani Ulama…, 48-49.

[7] Fauzi Deraman telah membuat beberapa penelitian terhadap karya-karya Shaykh Dawud bin Abdullah al-Fatani yang dikategorikan sebagai karya hadith atau yang mempunyai banyak hadith di dalamnya seperti Kashf al-Ghummah, Arbain Shaykh Dawud, Fara’id al-Fawa’id dan lain-lainnya, dirumuskan bahawa penonjolannya di dalam bidang hadith tidaklah sehabat penonjolannya di dalam aqidah, fiqh dan tasawwuf. Namun beliau telah banyak menggunakan hadith-hadith dalam karya-karya beliau dan mempunyai cara tersendiri dalam menilai kesahihan sesebuah hadith. See Fauzi Deraman, 64.

[8] Tidak terdapat karya khusus Shaykh Dawud bin Abdullah al-Fatani di dalam tafsir. Namun beliau menyelitkannya di dalam karya beliau. Sebagai contohnya di dalam Ward al-Zawahir beliau menghuraikan tafsir surat Maryam. See Dawud bin Abdullah al-Fatani, Ward al-Zawahir, 221-223.